Skutki społeczne wpływu i oddziaływania mediów masowych szybko znalazły się w kręgu zainteresowania psychologów, socjologów i pedagogów, głównie ze względu na masowość przekazu, zapośredniczony przez medium sposób percepcji treści oraz inny mechanizm ich przetwarzania. Przez dekady próbowano ustalić, jakie są poznawcze, emocjonalne i behawioralne konsekwencje kontaktu z przekazami filmowymi, radiowymi czy telewizyjnymi wśród różnych odbiorców, głównie jednak dzieci i młodzieży [1]. Najwięcej badań na ten temat prowadzono w krajach anglosaskich oraz Europie Zachodniej i przez długi czas koncentrowano się na badaniu związków pomiędzy oglądaniem aktów agresji na ekranie a zachowaniami agresywnymi w rzeczywistości (zob. Media a przemoc i przestępczość ).

Pojawienie się nowego środka komunikowania społecznego – internetu – a także różnorodność treści i możliwości działania, jakie oferował, sprawiły, że badacze zaczęli stopniowo kierować swoją uwagę w stronę tego medium. Trochę trwało, zanim przygotowano odpowiednie metody i narzędzia badawcze, ponieważ ze względu na interaktywny charakter internetu nie można było zastosować tych wykorzystywanych do badania wpływu mediów masowych. Podkreślano wówczas, że „Musimy więc zacząć niemal od zera; mamy dużą wiedzę na temat czynników, które warunkują nasze zachowanie w innych sytuacjach, i na ich podstawie możemy się doszukiwać istotnych paraleli” [2]. Wraz z upowszechnieniem internetu zaczęto obserwować i badać nowe zjawiska związane z niekontrolowanym użyciem internetu.

Hipertekstowa struktura internetu umożliwiała użytkownikom nieograniczone serfowanie po zasobach sieci. Globalny charakter nowego medium ułatwiał kontakty z nieznajomymi na całym świecie, z którymi można było wspólnie wykonywać różne czynności, np. podejmować rozgrywki w grach wideo czy rozmawiać na czacie. Internet o wiele bardziej niż telewizja stał się oknem na świat, ponieważ w przeciwieństwie do starego medium można było przez to okno wejść do tego świata i go eksplorować według własnych potrzeb. W konsekwencji pojawili się użytkownicy, u których zauważano trudności w kontrolowaniu czasu spędzanego w internecie, mające wpływ na ich społeczne funkcjonowanie. Jako pierwsza zwróciła na to uwagę w 1996 roku psycholożka Kimberly Young, która opisała przypadek 43-letniej kobiety poświęcającej 60 godzin tygodniowo na rozmowy na czacie. Na podstawie szczegółowej rozmowy z pacjentką oraz z innymi pacjentami Young zaproponowała pierwszy zestaw kryteriów diagnostycznych dla zaburzenia, które nazwała „uzależnieniem od internetu” (Internet addiction) [3]. Young wyróżniła również kilka rodzajów uzależnień od internetu, takich jak: cyberseks, socjomania internetowa, e-hazard, aukcje internetowe, przeciążenie informacyjne (kompulsywne surfowanie po sieci) oraz uzależnienie od komputera (gier) [4]. Określenie „uzależnienie”, stosowane przez Young, nie zyskało jednak powszechnej aprobaty w środowisku psychologów i psychiatrów, zwracano uwagę, że ma ono charakter oceniający i pejoratywny oraz że nie ma dostatecznych dowodów, że zjawisko ma takie same cechy, jak inne rodzaje uzależnień, czyli tolerancję i zespół abstynencyjny. Niektórzy badacze proponowali, aby w sytuacji, kiedy nie ma jeszcze naukowych dowodów świadczących o prawdziwym uzależnieniu używać określenia „problemowe użytkowanie internetu” [3]. Po prawie 25 latach od opisania pierwszego przypadku niekontrolowanego użytkowania internetu przez K. Young nie ma jednoznacznej definicji ani samego zaburzenia, ani jego nazwy. Z tego też względu nie znalazło się ono w żadnej z obowiązujących klasyfikacji zaburzeń i chorób psychicznych (ICD-11 i DSM-5), choć psycholodzy i psychiatrzy je diagnozują.

Scott Caplan zaproponował koncepcję zgeneralizowanego problemowego używania internetu (GPIU), u podłoża którego leżą deficyty w obszarze relacji społecznych – lęk społeczny i niskie umiejętności nawiązywania i podtrzymywania relacji. Elementy tworzące mechanizm problemowego używania to: preferencja relacji online nad offline (z powodu deficytów społecznych jednostka decyduje się na bezpieczny dla siebie rodzaj komunikacji online); regulacja nastroju (korzystanie z internetu w sytuacji stresu czy odreagowania emocji); upośledzona samoregulacja (kompulsywne używanie i zaabsorbowanie poznawcze); negatywne konsekwencje w obszarze funkcjonowania (rezygnacja z pewnych aktywności w świecie offline na rzecz zaangażowania online) [5].

W związku z tym, że dla wielu badaczy pojęcie problemowego korzystania z internetu wydawało się zbyt ogólne (sama Young zaproponowała sześć jego rodzajów – zob. wyżej), a niektóre z tych zaburzeń należałoby uznać ze przejaw patologicznych zachowań realizowanych w sieci (np. e-hazard czy cyberseks), skupiono się na zbadaniu zaburzenia specyficznego dla korzystania z komputera i internetu, czyli na problemowym graniu w gry wideo [6]. Wynikało to przede wszystkim ze wzrostu liczby młodych osób, którzy nadużywania grania, zaniedbując inne obszary swojego życia. Dlatego też Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne zdecydowało o włączeniu w 2013 roku do zrewidowanej klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-5 zaburzenia grania w gry internetowe (Internet Gaming Disorder) wraz z podaniem kryteriów diagnostycznych. Podobnie postąpiła Światowa Organizacja Zdrowia, która do swojej klasyfikacji ICD-11 także włączyła to zaburzenie.

Pomimo iż zaburzenie grania w gry internetowe znalazło się w obowiązujących klasyfikacjach zaburzeń i chorób psychicznych, sformułowane kryteria diagnostyczne budzą w dalszym ciągu kontrowersje [8]. Nie jest do końca również wiadome, w jaki sposób typ motywacji (np. ucieczka, imersja, chęć rywalizacji czy chęć przebywania w grupie) ma wpływ na mechanizm uzależnienia od gier [9].

Z niekontrolowanym użyciem mediów cyfrowych związany jest także całkiem nowe zjawisko – syndrom FOMO (akronim od wyrażenia Fear Of Missing Out), czyli lęk przed tym, że coś ważnego mnie omija. I choć samo pojęcia pojawiło się w połowie lat 90. XX w. i nie było związane z internetem, to wraz z natłokiem informacji spowodowanym rozwojem nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych i platform społecznościowych zaczęto je coraz powszechniej obserwować. Wielu badaczy łączy FOMO z korzystaniem z internetu oraz mediów społecznościowych i jest uznawane za czynnik ryzyka sprzyjający problemowemu użytkowaniu internetu [10]. Pojawienie się FOMO wzmacniane jest także przez projektowanie technologii w sposób silnie angażujący, który pozwala użytkownikowi być na bieżąco z informacjami i nie przegapić niczego ważnego. Taką funkcję pełnią m.in. różnego rodzaju powiadomienia wysyłane przez urządzenia mobilne.

Rysunek 1: Korzystanie z serwisów społecznościowych przez osoby z FOMO i grupy ogólnej. Źródło: Jupowicz-Ginalska, A. i in., FOMO 2019. Polacy a lęk przed odłączeniem – raport z badań, s. 28-29 ; https://www.wdib.uw.edu.pl/attachments/article/2535/FOMO%202019_Raport.pdf

Źródło: BBC Ideas, Is technology addiction a myth? Andrew Przybylski, 06.08.2019 (dostęp 21.09.2020). Dostępne w YouTube: https://youtu.be/pSNpO8tNMz0.